فصلنامه علمی - تحقیقی مطالعات سیاسی و بین‌المللی

تحقیق کاربردی؛ پیش‌نیاز توسعه‌ی اجتماعی

تحقیق و توسعه دو مقوله‌ی مهم و مرتبط به هم هستند. توسعه و انکشاف اجتماعی از مهم‌ترین مطالبات انسانی و از اهداف مهم دولت‌ها است که در برنامه‌های ملی و جهت‌گیری‌های خارجی خود دنبال می‌کنند. توسعه‌ی انسانی و اجتماعی متغیر وابسته به عوامل فردی و اجتماعی متعدد می‌باشد، اما تحقیق و تولید دانش و نظریه به‌عنوان راهنمای عملی حرکت به‌سوی توسعه نقش مهم و سازنده در پروسه‌ی توسعه و انکشاف اجتماعی دارد. در مورد اهمیت تحقیق، توسعه و رابطه‌ی متقابل این دو از ابعاد مختلف بحث و بررسی علمی انجام یافته است. اهمیت تحقیق و تولید علم در ترقی و پیش‌رفت زندگی بشر، اهمیت توسعه‌ی اجتماعی در زندگی جوامع بشری و اهتمام دولت‌ها نسبت به آن و هم‌چنین رابطه‌ی متقابل این دو مقوله و بویژه نقش موثر تحقیق و تولید دانش در ایجاد، گسترش و استمرار پروسه‌ی توسعه از مهم‌ترین محورهای بحث در ذیل عنوان تحقیق و توسعه است.

تحقیق و تولید علم سنگ‌بنای مدنیت، ترقی و پیش‌رفت اجتماعی است. این سخن را از دو منظر نظری و عملی می‌توان تبیین کرد. از منظر تیوریک روشن‌ترین دلیل این است که توسعه‌ی ملی نیازمند مفکوره و برنامه، کارگزار و اقدام است. تولید فکر و تدوین برنامه‌ی مناسب و موثر اولین گام برای حرکت به‌سوی توسعه‌ی اجتماعی است. این گام مهم را نمی‌توان در خلأ یا تاریکی برداشت. تولید فکر و دانش به‌عنوان راهنمای عملی، مسیر حرکت به‌سوی توسعه و انکشاف را مشخص، اولویت‌های ملی را تعریف و منابع ملی را شناسایی و تجمیع می‌سازد. توسعه و انکشاف ملی نیازمند استراتژی ملی برای توسعه است. تدوین استراتژی بر اساس دانش کاربردی و ناظر به نیازهای جامعه و متناسب با ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی صورت می‌گیرد. تحقیق به‌عنوان فعالیت علمی پاسخ‌گوی این نیاز اساسی است. تولید دانش کاربردی، بومی و متناسب با ارزش‌های ملی و اسلامی مهم‌ترین گام برای توسعه و انکشاف اجتماعی است.

هر چند برخی از نظریه‌های توسعه بر فراگیر بودن الگوی غربی توسعه تاکید می‌کند، اما  با توجه به الزامات فرهنگی و اجتماعی خاص هر جامعه، به سادگی نمی‌توان از الگوی تیوریک عام و فراگیر در باب توسعه سخن گفت. الگوی غربی توسعه که در ذیل نظریه‌ی مدرنیزاسیون مطرح گردیده، مدعی جهان‌شمولی و تک‌خطی بودن توسعه است، در حالی‌که نگاه تک‌خطی به توسعه و ادعای جهان‌شمولی توسعه به‌عنوان روایت کلان بشری از نظر تیوریک با چالش‌ها و انتقادات جدی روبرو می‌باشد. از سوی دیگر، تجربه‌ی عملی جوامع توسعه‌یافته نیز بیانگر مدل‌ها و الگوهای مختلف توسعه است و این امر نشان می‌دهد که توسعه‌ی اجتماعی تحت الزامات ساختاری و فرهنگی هر  جامعه با الگوهای خاص دم‌ساز و سازگار است. دخیل بودن ویژگی‌های ساختاری و فرهنگی جوامع در نظریه‌ی توسعه‌ی اجتماعی، انجام تحقیق علمی با هدف تولید نظریه‌ی بومی و تدوین استراتژی ملی برای توسعه را بیش از پیش ضروری می‌سازد. وجود کارگزاران متخصص و کارآمد دومین رکن اساسی توسعه‌ی اجتماعی است. تحقیق همانند دیگر فعالیت‌های علمی عمدتا از دو بعد نظری و عملی برخوردار می‌باشد. بعد نظری تحقیق به نظریه‌پردازی علمی برای تولید دانش کاربردی و مورد نیاز جامعه نظر دارد، در حالی‌که بعد عملی آن ناظر به کاربست دانش و نظریه‌ی مورد نظر و تبدیل آن به رهنمود عملی و اقدام برای توسعه‌ی اجتماعی است. آموزش توام با تحقیق گام مهمی برای تامین دومین رکن توسعه‌ی اجتماعی؛ یعنی تربیت کارگزاران متخصص و کارآمد است.

هر چند در مورد تعریف توسعه توافق نظر وجود ندارد، اما به‌صورت کلی در مورد شاخص‌های آن توافق نسبی موجود است. حاکمیت قانون، امنیت و ثبات سیاسی، رشد اقتصادی و میزان دسترسی جامعه به منابع مورد نیاز اقتصادی، میزان سواد و دانش در سطح عموم جامعه، دسترسی به امکانات زندگی، دسترسی برابر به تحصیلات، برخورداری از حقوق مدنی و اجتماعی، وجود آزادی‌های مدنی، تخصص‌گرایی و انفکاک ساختاری، برابری در پیشگاه قانون و ظرفیت نهادهای ملی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه‌ی اجتماعی است. هر چند در کنار این موارد شاخص‌های دیگری نیز مطرح گردیده است. به تعدد تنوع و گستره‌ی شاخص‌های توسعه، برخی از نویسندگان این شاخص‌ها را به سه مولفه‌ی اساسی؛ برابری حقوقی و سیاسی، انفکاک ساختاری و تخصص‌گرایی و ظرفیت نهادهای ملی ارجاع می‌دهد. طبق این طبقه‌بندی شاخص‌های توسعه‌ی اجتماعی دارای ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. با توجه به این ابعاد سه‌گانه، برخی از نویسندگان به جای مفهوم توسعه از توسعه‌ی اجتماعی یا توسعه‌ی انسانی یاد نموده‌اند. در واقع توسعه‌ی اجتماعی شامل توسعه‌ی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است که تحقق توسعه در این سه ضلع مهم، حیات اجتماعی شاخص‌های مختلف توسعه را در بر می‌گیرد.

با توجه به ابعاد مختلف توسعه، نظریه‌پردازی در باب توسعه‌ی اجتماعی خود نیازمند فعالیت‌های عمیق و گسترده در ابعاد یاد شده است. بنابراین، برای تدوین استراتژی ملی توسعه‌ی اجتماعی در کشور، لازم است، تحقیقات عمیق و گسترده در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با هدف تولید دانش کاربردی متناسب با الزامات اجتماعی و ساختاری جامعه‌ی افغانستان مورد توجه قرار گیرد. جهت دهی این فرایند توسط برنامه‌ی ملی و اهتمام جدی برای توسعه‌ی علمی و امور تحقیقی گام مهم و اساسی برای سامان‌دهی تحقیق کاربردی در کشور است که نهاد رهبری‌کننده‌ی مراکز اکادمیک باید مورد توجه و حمایت قرار دهد. طبعا برای تامین این مهم، اهتمام و اراده‌ی جدی نهادهای علمی و اکادمیک کشور مهم و سازنده است. نهادهای علمی کشور وظیفه دارد از طریق توسعه‌ی تحقیق کاربردی علاوه بر تولید نظریه‌ی مناسب و کاربردی برای توسعه‌ی ملی، جایگاه  و سهم کشور در تولید دانش را نیز ارتقا بخشند.

همانگونه که تحقیق و تولید دانش پیش‌شرط توسعه‌ی اجتماعی و تامین کننده‌ی نظریه‌ی ملی برای توسعه است، از جانب دیگر میزان تحقیق انجام شده در جوامع انسانی وضعیت توسعه‌ی اجتماعی را انعکاس می‌دهد.  سهم‌گیری جوامع در تولید علم جهانی به‌عنوان یکی از شاخص‌های مهم توسعه‌ی ملی محسوب می‌گردد. این سخن بدین معنا است که اگر تحقیق از زیرساخت‌های توسعه و انکشاف اجتماعی است، میزان تحقیقات علمی که در یک جامعه انجام می‌شود و مقدار سهمی که یک جامعه در تولید علم جهانی دارد، خود نشان‌دهنده‌ی میزان توسعه‌یافتگی آن جامعه محسوب می‌شود. با توجه به این شاخص، متاسفانه وضعیت تحقیق در کشور ما در پایین‌ترین رتبه‌ی جهانی قرار دارد. فصلنامه‌ی مطالعات سیاسی و بین‌المللی در ادامه‌ی فعالیت‌های تحقیقی گذشته‌ی دانشگاه خاتم‌النبیین^(ص) و در چارچوب استراتژی پنج‌ساله‌ی این دانشگاه تلاش می‌کند تا علاوه بر انسجام فعالیت‌های تحقیقی و علمی اساتید و صاحب‌نظران کشور، بستر مساعد نظریه‌پردازی و تولید علم کاربردی و ناظر به نیازهای جامعه‌ی اسلامی افغانستان را از طریق نشر مقالات علمی و یافته‌های تحقیقی اساتید، دانشجویان و اندیشمندان حوزه‌ی علوم اجتماعی و انسانی را فراهم سازد. دانشگاه خاتم‌النبیین^(ص) سهم‌گیری در انکشاف جامعه را بخشی از مسئولیت و رسالت خود دانسته و تحقق این مهم را در برنامه‌های علمی خود منظور داشته و جهت نیل به آن تلاش می‌کند. انجام تحقیقات کاربردی و پالیسی‌ساز به‌عنوان رهنمود عملی سکتورهای دولتی، تولید نظریه‌ی ملی برای توسعه و انکشاف اجتماعی در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در این راستا از اهمیت جدی برخوردار بوده و از اهداف نشراتی این فصلنامه تلقی می‌شود.

دکتر سیدعبدالقیوم سجادی

مدیرمسئول